Heer, herinner U de namen

Op 6 januari, of op de eerste zondag na Nieuwjaar, viert de Kerk het feest van Driekoningen. Officieel heet het echter Openbaring des Heren of Epifanie. Het is een feest dat bij de Kerstkring hoort, maar veel ouder is dan Kerstmis. De naam ‘Epifanie’ klinkt wat mysterieus en doet al vermoeden dat het uit het oosten komt. Het is een Grieks woord en betekent ‘verschijning’, ‘openbaring’ of ‘aan het licht komen’. Augustinus zegt in één van zijn preken dat Epifanie een oosters feest is en merkt dan heel geestig op dat ‘deze ster ons in het oosten opging’, met een woordspeling op de ster van Bethlehem.
       Men kan Epifanie het kerstfeest van de oosters-orthodoxe kerken noemen, maar zij vieren iets anders dan de geboorte van Jezus. Zij benadrukken met dit feest dat God zich openbaart in Jezus. Voor hen staat de goddelijkheid van Jezus Christus voorop. Zij lezen op 6 januari het evangelie van de Doop van Jezus in de Jordaan. Op het moment van de doop daalt de Geest op Jezus neer en een stem uit de hemel zegt: ‘Gij zijt mijn Zoon, mijn veelgeliefde’. Voor de orthodoxe gelovigen is dit het moment waarop de Drie-Ene God zich openbaart in de mens Jezus en zij vinden dat een veel belangrijker moment dan de geboorte van Jezus als mens in Bethlehem. Zij noemen dit feest soms ook ‘Theofanie’, Godsopenbaring. In sommige kerken van de orthodoxie worden naast het evangelie over de doop ook andere ‘openbaringen’ gelezen, zoals de Aanbidding van de Wijzen en het wijnwonder in Kana. Maar tot op vandaag staat in de orthodoxe kerken op 6 januari de Doop van de Heer centraal.
       De kerken van het westen namen het feest van Epifanie over van de oosterse zusterkerken, maar wel in gewijzigde vorm. Het westen bleef Kerstmis vieren op 25 december, de datum van het Romeinse Zonnewendefeest. De heidense viering van de terugkeer van het licht werd gekerstend door de geboorteviering van Christus, de ‘zon der gerechtigheid’. Op Epifanie vierde de Kerk van Rome het feest van de Aanbidding der Wijzen. De wijzen uit het oosten staan symbool voor de heidense volken die van verre komen om de nieuw geboren koning goddelijke eer te betuigen. Matteus schrijft over het bezoek van de wijzen en verhaalt: ‘Zij gingen het huis binnen, zagen er het kind met zijn moeder Maria en op hun knieën neervallend betuigden zij het hun hulde.’ Letterlijk staat er dat zij prosterneerden d.w.z. ter aarde neervielen. Zij vielen ter aarde uit ontzag voor het goddelijke. In de pasgeborene openbaarde God zich aan hen. In Jezus wendt God zich tot de mensheid, komt God aan het licht. De pasgeborene is de ware Koning. Epifanie is eigenlijk het feest van Christus Koning.
       Voor de Kerk was het evangelie van de Aanbidding der Wijzen ook de vervulling van de profetie van Jesaja 60: ‘Sta op, laat het licht u beschijnen, Jeruzalem, want de Zon gaat over u op en de glorie van de Heer begint over u te schijnen. Volkeren komen af op uw licht, koningen op de luister van uw dageraad.’ Jezus brengt niet alleen heil, volheid van leven voor Israel, maar voor álle volken, en daar zijn de drie wijzen uit het oosten het beeld van.
       Dat in de westerse kerk op 6 januari de Aanbidding der Wijzen centraal staat, neemt niet weg dat ook de Doop van de Heer en de Bruiloft van Kana een rol spelen op het feest van Epifanie. In het verhaal van Jezus’ doop door Johannes de Doper wordt de ware identiteit van Jezus onthuld: hij is de Messias, de Gezalfde van God. De zondag ná Epifanie wordt de Doop van de Heer gevierd en daarmee wordt de kersttijd afgesloten. In het verhaal van de Bruiloft van Kana vertelt de evangelist Johannes dat Jezus in het dorp Kana te gast was op een bruiloft. Toen de wijn opgeraakt was, veranderde Hij op verzoek van zijn moeder Maria water in wijn.‘Zo maakte Jezus te Kana in Galileia een begin met de tekenen en openbaarde Hij zijn heerlijkheid.’
       De Kerk heeft de drie openbaringsmomenten van Epifanie bewaard door ze een plaats in de liturgie gegeven. In de vespers, het avondgebed van Epifanie zingen wij als antifoon bij het Magnificat: ’Drie wonderen verlenen luister aan de heilige dag die wij vieren; heden leidde een ster de Wijzen naar de kribbe; heden werd water in wijn veranderd op een bruiloftsfeest; heden wilde Christus door Johannes in de Jordaan gedoopt worden om ons te redden, alleluia.’
       De oosterse kerken hebben ons in Epifanie een diepzinnig feest geschonken dat ons gevoelig maakt voor de heerlijkheid van God in Jezus Christus. God is in Jezus van Nazareth mens geworden opdat wij mensen zouden gaan delen in Gods heerlijkheid.

                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

Met Pinksteren zijn alle grote liturgische feesten gevierd en begint de ‘tijd door het jaar’. In deze liturgische tijd staan veel heiligenfeesten op de kalender. Die worden niet op zondag gevierd, maar wél op dagen door de week. En er zijn heel wat heiligen! Vanaf de eerste eeuwen heeft de christelijke gemeente de gedachtenis gevierd van geloofsgetuigen.
         De oudste geloofsgetuigen waren de martelaren, mannen en vrouwen die getuigenis aflegden van hun geloof in Christus en dit met de dood moesten bekopen. Zij werden beschouwd als de meest radicale navolgers van Christus. Het woord ‘martyros’ betekent ook ‘bloed-getuige’. Op hun sterfdag kwam de christelijke gemeente bij hun graf bijeen, men las het verslag van hun lijden en sterven, de zogenaamde martelaarsakte, vierde de eucharistie en daarmee zijn of haar overgang door de dood naar het leven. De martelaar had deel aan het sterven van Christus en zou daarom ook deelhebben aan zijn verrijzenis. De sterfdag van de martelaar werd jaarlijks herdacht als zijn geboortedag in het eeuwige leven. Zijn leven was een voorbeeld van christelijk geloof en inspireerde tot navolging, imitatio. In het vertrouwen dat deze heiligen ‘vrienden van God’ waren geworden, ging men hen aanroepen en om hun voorspraak bij God bidden, invocatio. Wij gedenken nog steeds de martelaren van de eerste eeuwen: Felicitas en Perpetua, Agatha en Lucia, Agnes, Cecilia, Laurentius, Cosmas en Damianus en nog vele anderen.
         Een andere belangrijke groep geloofsgetuigen waren de apostelen. Zij hebben de verrezen Heer gezien en hebben hiervan getuigd. Zonder hun getuigenis van de verrijzenis zou het verhaal over Jezus van Nazareth verdwenen zijn in de geschiedenis. Ons geloof is gebaseerd op het getuigenis van de apostelen. Daarom worden zij de fundamenten van de Kerk genoemd, de twaalf grondstenen waarop de Kerk gebouwd is. Wij kennen de namen van de apostelen uit de evangeliën. Hoe het met deze apostelen verder gegaan is na de verrijzenis van de Heer weten wij niet, maar de traditie zegt dat zij de martelaarsdood zijn gestorven. Alle twaalf apostelen hebben een eigen feestdag in de Kerk.
         Na de vierde eeuw kwam er een einde aan de vervolging van de christenen, dus het martelaarschap werd zeldzaam. Maar er waren natuurlijk wel christenen die op buitengewone wijze van hun geloof hadden getuigd. Zo ontstonden de categorieën van de belijders, de kerkleraren, bisschoppen, asceten en maagden. Iedere heilige kreeg een eigen gedachtenis- of feestdag op de liturgische kalender. Als de heiligenkalender topzwaar dreigde te worden en de Christusfeesten begon te overwoekeren, werd de kalender door de kerk uitgedund. Dat is diverse keren gebeurd, voor het laatst in 1969.
         Toch worden tot op de dag van vandaag gelovigen ‘heilig’ verklaard en op de kalender gezet. Paus Johannes Paulus II heeft tijdens zijn pontificaat honderden gelovigen heilig verklaard. Heiligen uit alle geledingen van de Kerk, uit alle tijden en uit alle delen van de wereld. De paus heeft goed begrepen hoe belangrijk het voor ieder volk of land of continent is om haar eigen heiligen te hebben. Heiligen zijn niet alleen van vroeger, maar ook van nu. Het zijn voorbeelden voor gelovigen om hun geloofsweg te gaan. Modern gezegd: het zijn identificatiefiguren.
         Geloofsgetuigen of heiligen zijn geen uitvinding van de katholieke kerk. De oproep tot het gedenken van de geloofsgetuigen stamt uit de bijbelse geschriften. In de Brief aan de Hebreeën staat de aansporing: ‘Gedenkt uw gidsen, die het woord van God tot u gesproken hebben, en volgt hun geloof na’. En in dezelfde brief wordt ons een stoet van getuigen voorgehouden, die met volharding de geloofsweg zijn gegaan, vertrouwend op de belofte die hen was aangezegd. In het boek van de Openbaring (7,9) wordt een prachtig visioen geschilderd van ‘een grote menigte die niemand tellen kan, uit alle rassen en stammen en volken en talen. Zij stonden voor de troon en voor het Lam gekleed in witte gewaden en met palmtakken in de hand … Zij hebben hun gewaden wit gewassen in het bloed van het Lam’. Het is het beeld van de heiligen, die staan voor Gods aanschijn. Zij hebben hun taak volbracht en hun geloofsweg afgelegd.
         Op 1 november, het feest van Allerheiligen, wordt deze tekst uit de Openbaring gelezen in de liturgie. We vieren de gemeenschap van de heiligen: de heiligen in de hemel en wij, hier op aarde, zijn met elkaar verbonden, wij vormen samen één Kerk, één Lichaam. Samen staan wij voor de troon van God en brengen Hem hulde. De heiligen spreken voor ons ten beste, zodat wij eens mogen komen waar zij reeds zijn.

                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

Eén van de belangrijkste veranderingen in de liturgie na Vaticanum II is dat de priester tijdens de eucharistieviering met het gezicht naar het volk is gekeerd. Deze verandering heeft o.a. te maken met het inzicht dat de eucharistie niet alleen een offer is, maar ook een maaltijd en vanuit die visie is het meer passend als priester en gelovigen naar elkaar gekeerd staan. Deze verandering heeft de eucharistieviering voor veel mensen meer toegankelijk gemaakt en de betrokkenheid bij de viering vergroot.
        Deze nieuwe opstelling was wel een breuk met de eeuwenoude liturgische praktijk, waarbij de priester tijdens de gebeden en de liturgische handelingen naar het altaar gekeerd stond en dus met zijn rug naar de gelovigen. In de geloofsbeleving van veel gelovigen wordt deze wijze van celebreren, dus met de rug naar het volk, beschouwd als ouderwets of orthodox , terwijl de celebratie met het gezicht naar het volk, modern of eigentijds wordt genoemd. Maar deze gebedsrichtingen hebben niets te maken met modern of ouderwets, maar met de vraag tot wie het gebed gericht wordt.
       In de eerste eeuwen was het gebruikelijk dat priester en gelovigen zich voor het gebed richtten naar het oosten, waar de zon opging. De opgaande zon werd beschouwd als een symbool van Christus, die immers het Licht der Wereld en de Zon der Gerechtigheid werd genoemd. Kerken werden zoveel mogelijk geörienteerd, dat wil zeggen op de lengteas oost-west gebouwd, waarbij de apsis en het altaar in het oosten werden geplaatst. Als de priester zich voor het gebed naar het oosten keerde, stond hij weliswaar met de rug naar het volk, maar met het gezicht naar de Heer gekeerd. Men noemde die houding ‘ad orientem’. Het getuigde niet van minachting voor het kerkvolk, maar van hoogachting voor de Heer.
       In die eerste eeuwen waren er ook al kerken die niet op de oost-westas gebouwd konden worden. In deze geoccidenteerde kerken stond het altaar aan de westzijde. Als de priester voorging in het gebed keerde hij zich naar het oosten en stond dus met zijn gezicht naar het volk! Er was immers maar één richting waarin gebeden kon worden, en dat was het oosten. De oude St.Pietersbasiliek in Rome was zo’n kerk die door omstandigheden naar het westen was gebouwd. Juist in Rome werd met het gezicht naar het volk gebeden!
       In de middeleeuwen werden de altaren steeds vaker tegen de achterwand van de kerken geplaatst, het volk kwam op steeds grotere afstand en de priester kon voor het vieren van de eucharistie alleen nog met zijn rug naar het volk staan, ongeacht waar het oosten lag. Dat werd de vaste liturgische praktijk tot halverwege de 20 e eeuw.
       Onze Priorijkerk is niet georiënteerd. Een kerk bouwen op het oosten is een mooi symbool en het zou heerlijk zijn als tijdens het morgengebed het licht in de kerk binnenvalt, maar bouwtechnisch was het niet mogelijk om de kerk in oostelijke richting te bouwen.
       Interessant is dat Dom Hans van der Laan o.s.b., de grondlegger van de Bossche School en betrokken bij de bouw van onze Priorij, niet zoveel waarde hechtte aan de oriëntering van kerkgebouwen. Hij zei daarover: ‘Als dat gebeurt is het mooi, als het niet gebeurt, dan is het nog steeds mooi. De oriëntering van onze vieringen rond het altaar en de zetel is geregeld door eigen wetten.’ Hij was dan ook geen voorstander van het bidden ‘ad orientem’, dus met de rug naar het volk. Van der Laan vond uit architectonisch oogpunt dat de groepering van priester en volk tijdens de eredienst ‘een afronding in zichzelve’ behoeft, en wel zichtbaar uitgedrukt in de geslotenheid van de biddende gemeenschap. Die ‘afronding’ miste hij wanneer priester en gelovigen in één richting naar het altaar staan opgesteld. Hij had een voorkeur voor een liturgische groepering waarbij priester en gemeenschap met en tegenover elkaar zich tot de Heer richten, omdat deze ‘afgeronde’ opstelling een krachtige liturgische expressie is.
       Die visie sloot goed aan bij het ontwerp dat architect Jan de Jong maakte voor de Priorijkerk. Hij liet zich daarbij inspireren door de vroeg-christelijke basiliek. Het grondplan van een basiliek laat zien dat de liturgie een gemeenschapsviering is. Het altaar staat centraal opgesteld zodat priester en gelovigen zich om het altaar kunnen scharen. Oost en west spelen geen rol meer, omdat ieder is gekeerd naar de Heer.
       Tot op vandaag geniet onze communiteit van de schoonheid van de kerk, haar mooie akoestiek en goede inrichting. Bij iedere eucharistieviering kunnen wij ons met de gasten scharen rond het altaar, symbool van Christus, en bij uitstek het oriëntatiepunt van de kerk. Zo wordt de geloofsgemeenschap zichtbaar: samen verbonden met de Levende Heer in ons midden.
                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

In iedere eucharistieviering zingen wij het vóór de aanvang van het eucharistisch gebed: ‘Heilig, heilig, heilig de Heer, de God der hemelse machten, vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid’. Het is de zang van de engelenkoren die elkaar toezingen tijdens een visioen van de profeet Jesaja, waarin hij de majesteit van God schouwt. (Jes.6,1). Een korte hymne, maar door zijn drievoudige aanroep machtig van inhoud. Deze oertekst spreekt over de heiligheid van God en over zijn hemelse majesteit. Dit besef vinden wij terug in heel het Oude Testament en bij het volk van Israel: God is heilig, onaanraakbaar, verheven, de totaal Andere. Daarom moest het heilige worden afgebakend van het profane, het niet-heilige. Het waren twee van elkaar gescheiden werelden.
       Vroeger kenden wij in het katholiek geloof ook veel heilige plaatsen, voorwerpen, tijden. Al die heilige dingen werden met grote omzichtigheid behandeld. Liturgische voorwerpen, het tabernakel, geconsacreerde hosties, het altaar … het ontleende zijn heiligheid aan de Heilige zelf en de gelovige kon slechts met grote schroomvalligheid in de buurt van deze heilige dingen komen. Er was een sterk besef van Gods aanwezigheid, al leidde dat soms tot een angstige krampachtigheid.
      Tegenwoordig voelen wij heiligheid heel anders aan. Dat heeft alles te maken met de wijze waarop wij omgaan met de werkelijkheid. Vroeger leefden mensen in een mysterievolle wereld: in alles wat er gebeurde, verklaarbare én onverklaarbare gebeurtenissen, zag men de hand van God. Men aanvaardde dat de mens in het leven afhankelijk is van machten die hem te boven gaan en dat het leven een geheim bevat waar de mens zijn vinger niet op kan leggen. Maar door de ontwikkeling van de techniek en wetenschap is er weinig onverklaarbaars meer in ons leven. Overal is een rationele verklaring voor en het geheim van het leven is veranderd in een probleem dat opgelost kan worden. De mens heeft greep gekregen op de werkelijkheid, voelt zich een autonoom wezen en beschouwt zichzelf als maat van alle dingen. In deze werkelijkheidsopvatting zijn veel ‘heilige huisjes’ letterlijk omgehaald en is het gevoel voor de wereld van het heilige verdampt. Het strikte onderscheid tussen heilig en profaan werkt niet meer.
      Maar daarmee is het heilige niet verdwenen. Het heilige lijkt nu meer verborgen in het alledaagse. We moeten de sporen van Gods heiligheid zoeken in die domeinen die wij tot nu toe als profaan, als ‘niet-heilig’ beschouwden. We moeten onze alledaagse ervaring serieus nemen. In een gebeurtenis of symbool kan voor ons een betekenis oplichten die verwijst naar het heilige, een ontmoeting kan een godsgeschenk zijn, een woord kan een diepe zin ontsluiten. Wij moeten dus weer gaan ont-dekken wat er in dingen, teksten en ervaringen verscholen ligt, weer gevoel krijgen voor de meerduidigheid van de dingen.
      ‘Alles heeft Hij voortreffelijk gemaakt op zijn tijd, maar toch blijft Gods werk voor de mens van het begin tot het eind ondoorgronde-lijk’, zegt Prediker. Dit inzicht van Prediker geldt tot op vandaag: hoe groot onze kennis ook is, de wereld blijft een mysterie. In de vanzelf-sprekendheden van het leven gaat de kern, het geheim van de dingen schuil: dat wat alles met elkaar verbindt. Geen feit in de wereld staat los van een alomvattende samenhang.
Psalm 111 leert ons een levenshouding waarin wij weer besef krijgen van Gods aanwezigheid in onze wereld: ‘Grondbeginsel der wijsheid: ontzag voor de Heer; heilzaam inzicht voor wie dit betrachten.’ Ontzag voor de Heer, dat is met openheid en verwondering kijken naar de wereld om je heen, omdat je het vermoeden hebt dat alle schepselen een ziel hebben, een waardigheid. De dingen zijn niet alleen wat ze zijn maar staan voor iets wat absoluut is. De joodse filosoof Abraham Heschel zegt: ‘Ontzag stelt ons in staat om in de wereld aanduidingen van het goddelijke waar te nemen, om in kleine dingen het begin van een oneindige betekenis te voelen, om het hoogste te voelen in het gewone en het eenvoudige, om in het gedruis van het voorbijgaande de stilte van het eeuwige te bespeuren’.
      In de liturgie zijn de voorwerpen en plaatsen niet meer uit zichzelf heilig. Heiligheid is niet iets objectiefs dat er automatisch is. Maar in liturgische voorwerpen, rituelen en symbolen, woorden, liederen en verhalen kan het heilige voor ons oplichten. Zomaar, opeens, in een kerk of in het dagelijks leven, in een brandende braamstruik, in het suizen van de wind, in brood en wijn. Alleen als wij met eerbied en ‘ontzag voor de Heer’ het leven (of de liturgie) vieren kan de werkelijkheid om ons heen transparant worden en ervaren wij dat ‘hemel en aarde vol zijn van uw heerlijkheid’.
                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

Op dit moment zitten wij midden in de Paastijd. Het zijn de vijftig vreugdevolle dagen waarin we het geheim van Pasen vieren. In de liturgie is het een feestelijke tijd waarin veel alleluia’s klinken en de kerk in wit is getooid. In die vijftig dagen zitten enkele accenten. Op de 8 e dag, beloken Pasen, sluiten we het Paasoctaaf af, op de 40 e dag vieren we dat Jezus ten hemel is opgenomen en op de 50 e dag, Pinksteren, gedenken we de zending van de Geest. Pasen, Hemelvaart en Pinksteren lijken daardoor afzonderlijke feesten, die los van elkaar staan.
           In de eerste eeuwen van de Kerk was dat anders. Op Pasen vierde men de opstanding van Jezus uit de dood, zijn opname in de hemel én de gave van de Geest. Alles werd op één dag gevierd, omdat het onmogelijk was de verschillende facetten van het Paasgeheim van elkaar los te maken. Men had zich daarbij laten inspireren door de evangeliën waarin het sterven, verrijzen en de hemelvaart worden beschreven als een ondeelbaar moment. Jezus was afgedaald in de dood, had de gestorvenen bevrijd en de dood overwonnen en steeg van daaruit op naar de hemel, waar Hij zetelt aan de rechterhand van de Vader. Jezus was neergedaald en opgestegen. Het leven van Jezus kon in die twee bewegingen worden samengevat. De evangelist Johannes schrijft in zijn passieverhaal dat de kruisiging van Jezus tegelijkertijd zijn verheffing in heerlijkheid is en als Jezus sterft vermeldt hij betekenisvol: ‘Hij gaf de geest.’
          In het paasevangelie van Johannes (Joh.20, 19-23) komt de Verrezen Heer op de avond van de eerste dag van de week binnen in het huis waar de leerlingen bijeen zijn. Hij gaat in hun midden staan, schenkt hen zijn vrede, blaast over hen en zegt: ‘Ontvang de heilige Geest’. In dit evangelie vallen Pasen en Pinksteren dus op één dag! De Verrezen Heer, die deelt in het goddelijk leven van de Vader, schenkt zijn Geest aan zijn leerlingen op de eerste dag van de week, de aanduiding bij uitstek van Pasen.
          De liturgie van de latere eeuwen heeft zich echter laten bepalen door de Handelingen van de Apostelen. Daar worden Verrijzenis, Hemelvaart en de zending van de heilige Geest uiteen gelegd in de tijd. In Hand.1 staat dat Jezus aan zijn leerlingen verscheen gedurende veertig dagen en dat Hij hen beloofde dat zij kracht zouden ontvangen van de heilige Geest die over hen zou komen. Die veertig dagen zijn letterlijk opgevat. Veertig is een symbolisch getal in de bijbel, dat we theologisch en niet chronologisch moeten verstaan. Veertig dagen kan duiden op een tijd van vorming en beproeving. De leerlingen zullen na het sterven en verrijzen van hun Heer tijd nodig hebben gehad om zich op een nieuwe situatie voor te bereiden. De liturgie heeft naar aanleiding van deze tekst de Hemelvaart van de Heer veertig dagen na Pasen geplaatst.
          In Hand.2 volgt dan het bekende verhaal over de leerlingen en de vurige tongen. Het verhaal begint met de woorden: ‘Toen de dag van Pinksteren aanbrak …’. Een vreemde vertaling want het feest van Pinksteren bestond nog niet! Letterlijk staat er: ‘Toen de vijftigste dag voltooid was …’. Welke vijftigste dag? De vijftigste dag van het joodse Wekenfeest. De eerste christenen waren joden en zullen waarschijnlijk het joodse Wekenfeest hebben gevierd. Dit feest werd vijftig dagen na het joodse Paasfeest gevierd. Tijdens het Paasfeest vierde men de bevrijding uit de slavernij van Egypte, een lichamelijke bevrijding. De geestelijke bevrijding kreeg men door de Tien Woorden te ontvangen op de Sinai en het verbond met God te vernieuwen. In Exodus 19 wordt dit verhaal beschreven. God openbaart zich in majesteit: de berg Sinai is door een dichte wolk omgeven, er klinkt bazuingeschal en hevig gedruis en dan daalt God in vuur neer.
          Lucas heeft bij de beschrijving in Hand.2 gebruik gemaakt van elementen uit Exodus 19: het gedruis in huis en het neerdalen van vurige tongen boven de hoofden van de leerlingen zijn ontleend aan de Godsopenbaring op de Sinai. Er wordt verder niet gesproken over een verbondsvernieuwing, maar de uitstorting van de Geest op de leerlingen mogen we wel verstaan als een teken van de eindtijd. Het is het kenmerk van het nieuwe verbond dat God in de harten van de mensen legt.
          Pinksteren, het feest van de gave van de Geest, is de voltooiing van de Vijftigdagentijd. Het is de vervulling van het Paasfeest. Pasen en Pinksteren horen intens bij elkaar. De Verrezen Heer geeft ons zijn Geest om ons alles in herinnering te brengen en om te kunnen leven zoals Hij ons heeft voorgedaan. Zonder heilige Geest kunnen wij niet leven als Paasmensen. We kunnen de Vijftigdagentijd ook beschouwen als één lange Paasdag, waarop we de verhoging van de Heer vieren en de gave van zijn Geest.

                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

Zoals ieder klooster heeft de Priorij een eigen dagritme dat bepaald wordt door het gebed. Vier keer per dag komen de zusters samen in de kerk om liturgie te vieren. Die vieringen bestaan voor een groot deel uit het zingen van de psalmen. Voor gasten is dat soms wel even wennen, omdat ze vaak weinig vertrouwd zijn met de psalmen. Het zijn pittige teksten die uit een andere cultuur komen, niet direct aansluiten bij het huidige levensgevoel en soms harde dingen zeggen over de vijand. Waarom dan toch altijd die psalmen in een klooster? Hebben die oude teksten nog betekenis in onze tijd? Zijn psalmen ook ons gebed?
         Wie de bijbel in het midden openslaat, komt terecht bij de psalmen. Dat is een mooi symbool: de 150 psalmen staan in het hart van de bijbel. Er zijn weinig teksten in de bijbel die zó veel en zó intens gelezen en gebeden zijn als de psalmen. Ruim 3000 jaar geleden zijn ze geschreven als gedichten, gebeden, liederen. De psalmist spreekt zijn dankbaarheid, vreugde, twijfel, wanhoop of woede uit tegen God. Geen emotie wordt geschuwd of weggepoetst. Psalmen zijn de persoonlijke gebeden van de psalmist, maar het bijzondere is dat latere generaties gelovigen (joden en christenen) zich herkend hebben in deze persoonlijke gebeden. Wie de psalmen bidt maakt zich de woorden van de psalmist eigen. Men voegt zich in het gebed van een ander. Bidden hoeft niet altijd met eigen woorden. Soms zijn de woorden van een ander uit het hart gegrepen. Ze kunnen een geloofsbeleving openen waar je zelf (nog) geen woorden voor hebt.
         Het boek der psalmen is het gebedsboek bij uitstek van de Schrift. Het getijdengebed dat in kloosters gebeden wordt in de morgen, middag en avond, bestaat voor het grootste deel uit de psalmen. Je kunt wel zeggen dat wij met de psalmen opstaan en er mee naar bed gaan. Het is ons dagelijks brood. De 150 psalmen zijn verdeeld over vier weken. In vier weken tijd bidden wij het boek uit en beginnen dan weer opnieuw! En dat een kloosterleven lang.
         Is dat niet saai’, vragen gasten soms, ‘steeds weer dezelfde psalmen?’. Nee, ik vind de psalmen nooit saai. Psalmen hebben genoeg inhoud en diepte om te blijven verrassen. Op psalmen ben je niet zo snel uitgekeken. Daarom is het belangrijk om een goede vertaling te gebruiken, dwz een vertaling die recht doet aan de diepgang en oorspronkelijke kracht van de psalm, en niet probeert om er een begrijpelijke tekst van te maken. Een psalm is vaak weerbarstig: de tekst schikt zich niet, is stroef en geeft zijn betekenis niet direct prijs aan de lezer. Het is geen hapklaar brokje dat je inslikt (en weer vergeet!). Maar weerbarstigheid draagt ook een belofte in zich. De tekst kan zich openen voor wie met geduld en aandacht blijft lezen en bidden. Daarom moet een vertaling uitdagend en prikkelend zijn. Een goede vertaling is ‘slijtvast’ en bestand tegen herhaling. Juist door het herhalen van de psalm ontdek je de schoonheid en zeggingskracht.
         Psalmen zijn niet om te begrijpen. Ze vertellen geen verhaal, ze geven geen informatie, maar spiegelen wat in de ziel van de psalmist gebeurt. Het is de verwoording van religieuze ervaringen en die zijn van alle tijden. Het is de kunst om door de tijdgebonden formuleringen heen te kijken en op de kern van de psalm uit te komen. Soms bid je een hele psalm zonder te kunnen vatten waar het over gaat, maar ineens is er een zin die raakt. Die ene zin kan de hele psalm goed maken. Misschien moet je ook niet meer willen.
         Dorothé Sölle schreef over psalmen: ‘Eet de psalmen. Iedere dag één. Voor het ontbijt of voor het slapen gaan, dat maakt niet uit. Sta niet te lang stil bij wat je merkwaardig, onbegrijpelijk of boosaardig vindt, maar herhaal die verzen waar kracht vanuit gaat, die de vrijheid om ja of nee te zeggen sterker maken. Vind je eigen psalm. Dat is een levensopgave.’
Veel mensen vinden dat ze het met een tekst eens moeten zijn voordat ze het hardop kunnen meebidden. Ze gaan als het ware in discussie met de tekst, hebben er een mening over, vinden het gedateerd of niet passen bij het huidige levensgevoel enz. Ze staan tegenover de tekst en kunnen zich er niet aan toevertrouwen. Wie zich wél kan toevertrouwen aan de tekst, laat zich opnemen in de stroom van het psalmen bidden, zoals de vele generaties vóór ons. Je laat de woorden door je heen gegaan, spreekt ze uit, laat ze weer los. Het is als in- en uitademen. Op de lange duur werkt dat iets in je uit. Je bouwt een vertrouwdheid op met de wereld van de psalmen, je gaat wonen in de psalmen. De woorden nestelen zich in je hart en kunnen boven komen op momenten dat je het nodig hebt, dat je zoekt naar een woord om te bidden. Psalmen zijn als dagelijks brood: je moet er op kauwen, je moet ze verteren, maar dan heb je ook voedsel waar je van leven kunt. ‘Psalmen? Oerteksten zijn het, stug, hartstochtelijk, vol afgrond en zevende hemel’ (Huub Oosterhuis).

                                                                                                                                                Zr. Mirjam c.r.s.s

Als u komende dagen de kerststal opzet, gaan alle figuren van het kerstverhaal door uw handen: Maria, Jozef en Jezus, engel en ster, os en ezel, herders en schapen, koningen en kamelen. Ze krijgen allemaal een plaats rond de kribbe en vormen een aandoenlijk tafereel. Meestal realiseren wij ons niet dat onze huiselijke kerststal een combinatie is van verschillende Schriftverhalen uit Jesaja, Matteus en Lucas. Wij hebben alle elementen met elkaar gecombineerd tot een mooi, bijna romantisch verhaal over hoe Jezus geboren is en wie er allemaal op bezoek kwamen. Daar is niets op tegen als de kerststal dient om ons kerstgevoel te vergroten. Als we ons maar realiseren dat de geboorteverhalen van Lucas en Matteus ons méér willen vertellen dan een sfeervol historisch verhaal.
       We mogen de evangelieverhalen niet te argeloos lezen. Het gaat bij het evangelie altijd om de betekenis van het verhaal. De evangelisten hebben heel zorgvuldig hun geboorteverhaal geconstrueerd en daarmee een paar geloofslijnen uitgezet die in de rest van het evangelie worden uitgewerkt. Het geboorteverhaal is als een ouverture, waarbij de grondmotieven van het evangelie in de verf worden gezet.
       Laten we eens kijken naar het verhaal van Lucas, dat in de kerstnacht gelezen wordt. In Lucas 2 wordt over de geboorte van Jezus geschreven, maar dan is er al een heel verhaal aan vooraf gegaan! In het eerste hoofdstuk weeft Lucas namelijk twee verhalen door elkaar: de aankondiging en geboorte van Johannes de Doper en de aankondiging en geboorte van Jezus. Johannes de Doper is de laatste en grootste profeet van het Oude Testament. Hij is de voorloper van de Messias. Jezus is weer de overtreffende trap van Johannes. Jezus zal door Lucas worden getekend als een profeet, maar tegelijk is hij ‘meer dan een profeet’. Geen wonder dat Johannes en Jezus veel op elkaar lijken.
       Lucas schetst parallellen tussen hun geboorten. Johannes werd geboren uit twee vrome joodse ouders, Zacharias en Elisabeth. Zacharias was priester in de tempel te Jeruzalem. Hij vervulde de dienst van de Heer toen een engel hem de komst van een kind beloofde. Een bijna onmogelijke belofte want Elisabeth was al op jaren. Maar ‘voor God is niets onmogelijk’ - God kan een gesloten toekomst openbreken. Dat deed God vaker in de geschiedenis van Israel: Sara, Rebekka, Rachel, Hagar en Hanna waren onvruchtbare vrouwen, maar kregen een kind volgens Gods belofte.
       Ook Jezus wordt geboren uit twee vrome rechtvaardigen: Jozef en Maria. Ook dit kind wordt niet geboren uit de potentie van een man, maar uit kracht van Gods genade. Een bijzondere geboorte duidt op een bijzondere bestemming. Dit is een mensenkind dat ‘thuis’ is in de tempel, het huis van de Vader. Als Jezus twaalf jaar is verblijft hij drie dagen in de tempel, temidden van de leraren. ‘Wist gij dan niet dat ik in het huis van mijn Vader moest zijn?‘ Lucas wil zijn lezers meegeven dat Jezus geboren is uit het joodse volk en het Woord van God zich over de wereld zal verspreiden vanuit het heiligdom in Jeruzalem.
       Het verhaal van de geboorte van Jezus is opgebouwd uit contrasten. Tegen de achtergrond van de politieke machthebbers (‘In die dagen kwam er een besluit van keizer Augustus’) speelt het verhaal van twee kleine mensen, Jozef en Maria, voor wie geen plaats is in de herberg. Hun pasgeborene moeten zij in een voerbak leggen.
       Er zijn herders in de omgeving. Dat ruige herdersvolk zal als eerste horen dat Jezus geboren is! Dat is weer typisch Lucas. Het zijn de armen die het eerst de Blijde Boodschap horen. Ze horen een vreugdevolle boodschap: ‘Er is een Redder geboren, Christus de Heer.’ En als teken zullen ze een pasgeboren kind vinden, in doeken gewikkeld en liggend in een kribbe. Wat een paradox: iemand met zulke hoge titels (de Redder, de Christus, de Heer) blijkt een pasgeboren kind, liggend in een kribbe. Dat lijkt het tegendeel van een teken.
       Wat aan de herders is verkondigd, moet nu door hen worden bekend gemaakt aan de wereld. Nadat de herders Maria, Jozef en het kind gevonden hadden, maakten zij bekend wat zij gehoord (!) hadden.‘En ze keerden terug, terwijl zij God verheerlijkten en loofden om alles wat zij gehoord en gezien hadden: het was juist zoals hun gezegd was.’ Alle nadruk komt op hetgeen hen gezegd is, wat zij gehoord hebben. De verkondiging van Godswege is een betrouwbare boodschap. Maar vanzelfsprekend is het niet! Daarom schrijft Lucas dat allen die het verhaal van de herders hoorden verwonderd stonden.
       Het is inderdaad een Godswonder dat niet de politieke machthebbers de toekomst hebben, maar de kleinen die hun hoop stellen op God. In het kleine en weerloze komt God op aarde om een nieuw begin te maken. Moge ook wij verwonderd zijn over de Blijde Boodschap van Lucas.

Zr. Mirjam c.r.s.s

Het zal u niet ontgaan zijn dat de media de laatste weken veel aandacht besteden aan het Tweede Vaticaans Concilie. Het was op 11 oktober immers vijftig jaar geleden dat paus Johannes XXIII het Tweede Vaticaans Concilie opende. Ruim 2500 bisschoppen uit de hele wereld waren naar Rome gekomen om zich samen te beraden over de Kerk in de moderne tijd. De paus had opgeroepen tot een ‘aggiornamento’, een bij de tijd brengen van de Kerk. Door de twee wereldoorlogen, het einde van het koloniale tijdperk, de kernwapens, het armoedeprobleem enz. moest de positie van de Kerk in de wereld opnieuw doordacht worden. Er zijn indrukwekkende foto’s van lange rijen bisschoppen, pontificaal gekleed en gemijterd, gezeten op tribunes in de Sint Pieter.
         Het Concilie (1962-1965) was destijds een inspirerend gebeuren dat veel mensen met hoop vervulden. De eeuwenoude Kerk kwam in beweging. De moderne wereld was niet langer vijandig, nieuwe theologische visies werden bestudeerd, de pastorale realiteit werd serieus genomen. Als resultaat van alle overleg werden waardevolle documenten geschreven waarin lijnen werden uitgezet voor de toekomst. Nu, na vijftig jaar, wil men graag de balans opmaken: wat is er gerealiseerd van de inspirerende visies van het Concilie? Maar kan dat wel na vijftig jaar? De Kerk moest in al haar geledingen een grote omslag maken. Daar is veel tijd voor nodig. Misschien staan we nog maar aan het begin van de uitvoering van de Conciliebesluiten.
         De Kerk was het centrale onderwerp van het Concilie: de Kerk naar binnen en de Kerk naar buiten. ‘Naar binnen’ wil zeggen dat de concilievaders nadachten over het wezen van de Kerk, over het volk Gods, over de plaats en taak van de leken, over de hiërarchie, over de liturgie. De Kerk ‘naar buiten’ ging o.a. over de Kerk in de wereld, over de vrijheid van godsdienst, de oecumene met de andere christelijke kerken en de dialoog met de grote godsdiensten.
         Voor veel gelovigen is het Concilie het meest merkbaar geworden door de veranderingen in de liturgie. De Constitutie over de Heilige Liturgie was het eerste document dat door het Concilie gepubliceerd werd (1963). Die veranderingen kwamen niet uit de lucht vallen. In de tientallen jaren voorafgaand aan het Concilie was er al veel over de liturgie nagedacht en in een aantal kloosters en parochiekerken was men al bezig met liturgische vernieuwing. Het Concilie onderkende het verlangen om het gelovige volk meer te betrekken bij de liturgie. Tot die tijd was de viering van de liturgie in de eerste plaats een taak van de priesters. De eucharistieviering was overladen met een groot aantal rituelen die voor de gelovigen onbegrijpelijk was. Het was een heilig schouwspel die de gelovigen bijwoonden, maar waar men geen echt deel aan had. Men was een toeschouwer. In de voorbereiding op het Concilie had men ontdekt dat in de Jonge Kerk van de eerste eeuwen de liturgie niet een vroom schouwspel was, maar de bron van het christelijk leven. Gelovigen werden door het vieren van de liturgie, door het luisteren naar de Schrift, door het zingen en bidden geïnspireerd. Dáár werd hun geloof gevoed en deden ze de kracht op om hun geloof uit te dragen in de samenleving. De liturgie was bron en hoogtepunt van het geloofsleven.
          Om de liturgie weer tot bron van christelijk leven te maken waren veranderingen nodig. In de eerste plaats was dat de herwaarde-ring van de Heilige Schrift, het Woord van God. In de eucharistie-viering op zondag kwamen drie Schriftlezingen. Wie geregeld deelneemt aan de zondagsviering leert zo in grote lijnen de Schriften kennen. De preek is niet langer een moralistische uiteenzetting, maar een uitleg van de Schriftlezingen. Ook werd in het kerkelijk jaar het Paasmysterie weer centraal gesteld. De Verrezen Heer is immers de kern van ons geloof. Iedere zondag, de eerste dag van de week, vieren we de Verrijzenis van de Heer, een Pasen in het klein.
          Om de gelovigen meer te betrekken bij de viering werd het mogelijk om in de volkstaal te vieren en de gelovigen konden actief deelnemen door het zingen van liederen, acclamaties, antifonen enz. De eucharistieviering werd minder beleefd als een offer en meer als een maaltijd des Heren. Daardoor veranderde de plaats van de priester aan het altaar: voortaan stond hij met zijn gezicht naar het volk.
          Er werden dus nogal wat vormen in de liturgie gewijzigd om de beleving te bevorderen. Maar minstens zo belangrijk vond het Concilie dat priesters en gelovigen liturgisch gevormd werden. De houding waarmee mensen deelnemen aan een viering bepaalt uiteindelijk of zij in de viering Gods aanwezigheid ervaren. Niet de uiterlijke vormgeving, maar de innerlijke betrokkenheid is het belangrijkste. Het Concilie heeft voor de liturgie veel betekend, maar uiteindelijk hangt het van onszelf af of ons hart geraakt wordt of niet.

Zr. Mirjam c.r.s.s

Voor veel oudere katholieken is ‘15 augustus’ een begrip. Het is het feest van Maria Tenhemelopneming, het grootste Mariafeest dat onze kerk kent. Het is zo’n belangrijk kerkelijk feest dat in katholieke landen als Polen, Italie, Spanje, Belgie en gedeelten in Duitsland 15 augustus voor de hele bevolking een vrije dag is. De kerk viert dat het leven van Maria wordt voltooid door haar verheerlijking in de hemel.
              Het feest heeft, zoals zoveel Mariafeesten, haar wortels in de Oosterse Kerk. Daar leefde de traditie dat Maria, na de verrijzenis van haar zoon, in Efeze ging wonen bij de apostel Johannes en daar zou zij ook gestorven zijn. In de 6 e eeuw werd in de Oosterse Kerk het feest ingevoerd van de ‘Dormitio Mariae’, het ontslapen van Maria. Er zijn talloze iconen die dit gebeuren verbeelden: Maria op haar sterfbed, omgeven door de apostelen, terwijl haar ziel in de hemel wordt opgenomen.
              Dit feest leeft dus al vanaf de 6 e eeuw in de harten van de gelovigen. Het was een geloofsintuïtie van het volk Gods dat Maria, die zo innig verbonden was met haar zoon Jezus Christus, mocht delen in zijn verheerlijking. Een intuïtie die voortkwam uit geloofsreflectie en -vertrouwen, maar niet kon steunen op bijbelse gronden. In de Schrift zijn geen aanwijzingen te vinden voor de Tenhemelopneming van Maria.               Misschien heeft het daarom ook zo lang geduurd voor de Westerse Kerk dit geloofsgeheim officieel in haar leer heeft opgenomen. Op 1 november 1950 heeft paus Pius XII het dogma van de Tenhemelopneming van Maria uitgevaardigd. Blijkbaar heeft de kerk vele eeuwen nodig gehad om onder leiding van de Heilige Geest dit mysterie van menselijke verheerlijking te kunnen doorgronden.
              Toch was er veel weerstand tegen deze dogmaverklaring, ook van katholieke theologen. Men was bang dat dit Mariadogma een blokkade zou vormen voor de oecumenische dialoog met de protestantse kerken omdat de bijbelse grond van het dogma ontbrak en omdat Maria een bijna goddelijke allure kreeg. Maria werd steeds meer een koningin van de hemel, die nog maar weinig met de aardse werkelijkheid te maken had. Ook gewone gelovigen hadden moeite met het dogma en het feest. ‘Met lichaam en ziel ter hemel opgenomen’ – veel mensen vroegen (en vragen) zich af wat ze dan precies moeten vieren.
              Wij stellen ons de hemel vaak voor als iets dat hoog en ver is, voorbij de grenzen van het universum. Maar de hemel is veeleer een dimensie van de werkelijkheid die wij niet kunnen waarnemen. Een onzichtbare werkelijkheid die ons rakelings nabij is. Als Christus en Maria in de hemel zijn opgenomen, kunnen zij ons méér nabij zijn dan ooit, want ze zijn niet meer gebonden aan de beperkingen van tijd en ruimte. Door hun opname in de hemel zijn zij dieper het hart van de wereld binnengedrongen en kunnen zij aanwezig zijn als wij ze aanroepen.
              ‘Met lichaam en ziel opgenomen’ – het betekent dat Maria met heel haar wezen, haar hele persoon door God verheerlijkt is. De mens is niet alleen een geestelijk wezen. Het lichaam hoort er wezenlijk bij en is niet minder dan de ziel. Volgens de Schift is het lichaam de tempel van de Heilige Geest, en wij worden uitgenodigd om met ons lichaam de Heer te dienen. Lichaam en ziel zijn onlosmakelijk verbonden en het maakt iedere mens tot die ene unieke persoon, die kostbaar is in Gods ogen.
              Als wij vieren dat Maria ten hemel is opgenomen dan zien wij waartoe God de mens heeft bestemd. Maria is de modelgelovige bij uitstek. Bij haar ‘fiat’ heeft zij het Woord ontvangen en het is in haar vlees geworden. Maria heeft Gods wil in haar leven laten geschieden. Zij is de mens zoals God die zich gedroomd had en daarom heeft Hij haar leven voltooid door het op te nemen in Zijn heerlijkheid. Zij is volledig beeld van God geworden.
              Er is een tijd geweest waarin men Maria als een goddelijke madonna zag, ver verheven boven alle gelovigen. Men dacht: ‘Wat aan Maria gebeurt is niet voor gewone stervelingen weggelegd’. Maar dat is nu juist wat we wél mogen vieren met Maria Tenhemelopneming! Wat aan Maria gebeurt, zal óók aan ons gebeuren. Het is de toekomst die ons wacht. Ook wij zijn geschapen naar het beeld van God. Als wij, zoals Maria, ontvankelijk zijn voor het Woord en Zijn wil laten geschieden in ons leven, dan zal Hij ons op Zijn tijd voltooien in heerlijkheid. Voor minder heeft Hij, de Eeuwige, ons niet geschapen.

Zr. Mirjam c.r.s.s.

In de afgelopen maanden hebben wij in onze communiteit tweemaal een professie voor het leven mogen meemaken. Zr.Monica en zr.M.Elisabeth hebben zich door professie definitief toegewijd aan God in onze gemeenschap. De liturgie van een professie is bijzonder om mee te maken. Het meest indrukwekkende onderdeel daarvan vind ik het zingen van de litanie van alle heiligen terwijl de zuster die geprofest wordt zich prosterneert, d.w.z. dat zij languit op de grond ligt, met haar gezicht naar de aarde, om zich te verootmoedigen. Ondertussen zingen de aanwezigen de litanie van alle heiligen. Jezus Christus, de engelen, apostelen, de maagd Maria en een lange stoet van heiligen wordt aangeroepen. Na iedere naam die wordt aangeroepen, antwoordt het gelovige volk: ‘Wees onze voorspraak’. Die lange rij van namen wordt op een eenvoudige melodie gezongen en ook het antwoord is steeds hetzelfde. Maar juist daardoor ontstaat een monotone cadans, die de aanroep indringend maakt. Op dit plechtige moment in de liturgie nemen wij onze toevlucht tot die ontelbare menigte die geschaard is om de troon van God, opdat zij onze voorsprekers zijn bij de hemelse Vader. Zij versterken ons gebed om Gods aanwezigheid bij deze belangrijke gebeurtenis af te smeken.
          Tegelijkertijd is een litanie heel boeiend omwille van die lange rij van geloofsgetuigen die bij name worden genoemd. Tweeduizend jaar geschiedenis van het christelijk geloof trekt aan ons voorbij. Heiligen uit de oude kerk, martelaren, monniken, mystici, kerkvaders, vrome mannen en vrouwen. Nu zijn er duizenden heiligen, en die kunnen natuurlijk niet allemaal in de litanie worden opgenomen. Daarom kan, afhankelijk van de gelegenheid, een keuze worden gemaakt welke heiligen in de litanie worden opgenomen. Bij een professie kunnen dat b.v. de patroonheiligen van de geprofeste zuster zijn of de patroonheiligen van haar ouders of heiligen die zij inspirerend vindt. Een litanie kan daardoor ‘op maat’ gemaakt worden, het kan een eigen kleur krijgen. In de keuze van de heiligen kan zelfs iemands spiritualiteit zichtbaar worden.
          De litanie van alle heiligen wordt ook gezongen tijdens de wijding van een diaken, priester of bisschop en in de Paasnacht voor de viering van het doopsel. Vroeger waren er nog veel meer litanieën, die bij allerlei godsdienstige plechtigheden werden opgezegd. Mensen houden van litanieën, van het aanroepen van namen. Een naam is niet zomaar iets. Wie de naam van de ander kent, raakt aan zijn wezen. Ieder mens wil bij zijn diepste naam genoemd worden. Neeltje Maria Min dichtte daarover:

          Mijn moeder is mijn naam vergeten.
          Mijn kind weet nog niet hoe ik heet.
          Hoe moet ik mij geborgen weten?
          Noem mij, bevestig mijn bestaan,
          Laat mijn naam zijn als een keten.
          Noem mij, noem mij, spreek mij aan,
          o, noem mij bij mijn diepste naam.
          Voor wie ik liefheb, wil ik heten.

Het geheim van God en zijn heiligen is zo groot, dat mensen zoeken naar allerlei namen. ‘Hoe is uw naam, waar zijt Gij te vinden?’ zingt psalm 103, en iedere gelovige zal die tekst uit het hart gegrepen zijn. Wij zoeken naar namen en titels om God of Maria ‘te voorschijn’ te roepen. Bekend en geliefd is de Litanie van Loreto, ontstaan in de 17 e eeuw en gebeden voor de maagd Maria. Een lange rij van titels voor Maria wordt opgesomd, met de bede: ‘Bid voor ons’: ‘ Moeder van de Schepper - Moeder van de Zaligmaker - Spiegel van gerechtigheid - Zetel van wijsheid - Oorzaak van onze blijdschap - Geestelijk vat - Mystieke roos - Toren van David - Ivoren toren - Gouden huis - Ark van het verbond - Deur van de hemel - Morgenster - Heil van de zieken - Toevlucht van de zondaars ...’ Achter iedere titel zit een verwijzing naar een Schriftverhaal of een verhaal uit de traditie.

Huub Oosterhuis roept in ‘Litanie’ God met bijbelse namen aan: ‘God van Abraham - nacht en woestijn - ster aan de hemel - God van Jacob - vechtende vreemdeling - vuist die hem sloeg - God van Mozes - brandende stem - vuur onder zijn voeten - woord als een wolk - licht voor hem uit - God van David - … - oven van stilte – moeilijke vriend’.

. ‘

Zr. Mirjam c.r.s.s.

Het is een oude traditie in de kerk om in de Paastijd uit de Handelingen van de Apostelen te lezen. Augustinus gaf in 416 al te kennen dat ná de Passie des Heren naar goed gebruik uit de Handelingen van de Apostelen gelezen moest worden. Dat doet de kerk dus nog steeds. Maar waarom doet zij dat? Is Handelingen dan een paasboek?

Het boek Handelingen is een heel eigen genre in het Nieuwe Testament. Het heeft een plaats tussen de evangeliën en de brieven van Paulus en het is dus een soort overgangsboek. Het boek gaat over het vuur van het begin, over de kracht van God in het leven van gewone mensen en hoe die mensen veranderen in actieve getuigen. Met aanstekelijk enthousiasme vertellen ze het goede nieuws: hoe ze na de dood van Jezus door Gods kracht de Levende opnieuw hebben ontmoet. Evangelie en Handelingen vormen een tweeluik. Het evangelie is niet af zonder de Handelingen van de Apostelen. Het verhaal gaat door.

Het is opmerkelijk hoe vaak in Handelingen gesproken wordt over de Heilige Geest. De Geest Gods die de profeten inspireerden en het leven van Jezus vervulde, stuwt nu de leerlingen, de kerk, door de wereld om te getuigen. Men heeft Handelingen ook wel genoemd: ‘Het evangelie van de Heilige Geest’. De veelvuldige vermelding van de Heilige Geest duidt erop dat men de verbreiding van het geloof heeft ervaren als de bedoeling van God. De verkondiging van het evangelie tot de uiteinden der aarde was geen mensenwerk, maar Gods werk.

Handelingen lijkt op het eerste gezicht een geschiedenis over de jonge kerk, een feitenverslag over hoe de kerk groeide en welke problemen er speelden. Natuurlijk zullen een paar gebeurtenissen in de Handelingen kloppen met de feitelijke geschiedenis, maar daar is het boek niet voor geschreven. De schrijver van Handelingen is een evangelist, en dat laat hij merken. Hij schrijft in dienst van de geloofs-belijdenis, het is een Blijde Boodschap en geen neutrale informatie. Hij wil de lezer overtuigen hoe de verkondiging van de Verrezen Heer mensen raakt en hun leven ingrijpend verandert. Het Woord is niet te stuiten, het verbreidt zich over de wereld.

Hoofdspelers in het boek zijn Petrus en Paulus. De schrijver wil dat Petrus en Paulus aan elkaar gewaagd zijn. Over beiden worden parallelverhalen verteld: ze genezen beiden een lamme, wekken ieder een dode op, worden allebei op een wonderbaarlijke manier bevrijd uit een gevangenis enz. Wat de één overkomt of doet, doet de ander óók, maar op een andere plaats en tijd. Ze vullen elkaar aan en vormen een fundamentele eenheid. Petrus speelt in het eerste deel van Handelingen de hoofdrol als de groei van de christelijke gemeenschap in Jeruzalem beschreven wordt, en Paulus komt uitvoerig aan bod met zijn missiereizen en zijn gevangenschap vanaf hoofdstuk 13.

Handelingen 2 en 4 zijn in de kloosters altijd met bijzondere aandacht gelezen. De beschrijving van de eerste christelijke gemeenschap in Jeruzalem is een bron van inspiratie voor religieuze gemeenschappen. Ook Augustinus haalde hier zijn voorbeeld vandaan toen hij in zijn Regel voor de Gemeenschap de grondlijnen voor een kloostergemeenschap beschreef. We lezen in Handelingen: ‘Zij legden zich ernstig toe op de leer der apostelen, bleven trouw aan het gemeenschappelijk leven en ijverig in het breken van het brood en in het gebed. Allen die het geloof hadden aangenomen, waren eensgezind en bezaten alles gemeenschappelijk. Zij loofden God en stonden bij het hele volk in de gunst’. Hier wordt geen verslag gedaan van de feitelijke situatie, maar beschreven hoe de eerste christenen vanuit het evangelie zouden moeten leven. Het is de beschrijving van een ideaal. Dat ideaal is altijd prikkelend genoeg geweest voor gemeenschappen om na te volgen. Ook voor onze Priorijgemeenschap!

Zr. Mirjam c.r.s.s.

De Palmverbranding aan de vooravond van Aswoensdag vind ik één van de meest indrukwekkende vieringen van het jaar. Ieder brengt het palmtakje mee dat in het afgelopen jaar op haar kamer heeft gehangen. In stilte leggen we de takjes in de schaal. De eens zo groene geurige buxustakjes zijn verdroogd en verkleurd. De takjes worden aangestoken en snel laait het vuur op. Het brandt kort en fel, en daarna smeult het nog wat na. Wat overblijft is grijze as. Het onherroepelijk einde van de groene twijg, die wij vorig jaar met Palmzondag ontvingen. Pulver. Stof. De wind kan het meedragen in alle richtingen. Een sterk symbool voor de vergankelijkheid van het menselijk leven. Met die grijze as worden wij op Aswoensdag getekend. ‘Gedenk mens dat gij stof zijt en tot stof zult wederkeren.’ Een bijbels beeld. Als teken van rouw, verdriet of boete strooit de mens as op zijn hoofd.

De Veertigdagentijd is de voorbereidingstijd voor Pasen. Het askruisje is daar de opmaat van. Het is de toonzetting voor de komende 40 dagen, een tijd van boete, inkeer en vasten. Maar waarom zouden wij moeten inkeren en boetedoen? Leven wij dan zo slecht? Zijn wij zo immoreel? Wij zijn doorgaans wel tevreden over onszelf en onze inspanningen om wat van het leven te maken. En dan toch inkeer en vasten? Ja, want deze tijd kan ons bewust maken van een menselijke drang die haaks staat op een gelovige levenshouding.

De kerkvader Basilius zegt in een preek dat de vastenpraktijk begonnen is in het paradijs met het verbod aan Adam en Eva om te eten van de boom van goed en kwaad. In het paradijsverhaal krijgt de mens veel in handen gelegd en toevertrouwd, maar er zijn ook grenzen. Het laatste woord over goed en kwaad wordt de mens ontzegd. Dat houdt God voor zichzelf. Op een bepaald moment ziet Eva nu juist wat zij niét heeft en vergeet ze wat ze wél heeft. Afgunst en hebzucht zijn geboren. God heeft iets wat de mens niet heeft en dat is onverdraaglijk voor de mens. Genesis 2 vertelt het verhaal van iedere mens. Hij grijpt en graait naar wat hij niet heeft, met de illusie dat hij gelukkig zal zijn als hij het verbodene of ontbrekende in de hand heeft. Het is een vorm van toe-eigenen waarin geen plaats is voor een ander. Het ontvangen heeft plaatsgemaakt voor het grijpen. Daarmee is de dood in het leven gekomen. De mens vergrijpt zich in mateloosheid aan het leven en verliest de innige omgang met God. Verloren paradijs.

Genesis 2 is het verhaal van de mens die autonoom wil zijn en de grenzen in het leven niet respecteert. Hij bezwijkt voor de verleiding om heer en meester te zijn, om het leven naar zijn hand te zetten. Adam en Eva zijn van alle tijden. Het paradijsverhaal is een mythisch verhaal, een oerverhaal, waarin de grondtrekken van iedere mens worden uitgetekend.

We kennen ook het verhaal van die ene mens in de woestijn die de verleiding tot mateloosheid heeft weerstaan. De verleiding om stenen in brood te veranderen, om macht te hebben over alle koninkrijken van de aarde. Deze mens Jezus, zoon van Adam, heeft de proef doorstaan: geen macht, geen almacht, maar: ‘Gij zult de Heer uw God aanbidden en dienen, Hem alleen.’ Niet als een knecht of slaaf, maar als een kind van God. Deze mens staat ons voor ogen als wij op weg gaan naar Pasen.

In de Veertigdagentijd worden wij uitgenodigd om de oude mens af te leggen en ons te bekleden met de nieuwe mens. Dat vraagt inkeer en vasten. Vasten mogen we dan ruimer verstaan dan sober eten of minder eten. Vasten is ook een levenshouding waarbij wij ons bewust worden van ons mens-zijn. Wij zijn vergankelijk mensen, die het leven hebben ontvangen van God. Het leven kan alleen vruchtbaar en goed zijn als wij leven met grenzen, met een maat. Als wij in een tuin willen leven waar plaats is voor anderen, en ons niet toe-eigenen wat ons niet toekomt. Als wij afstand willen doen van onze drang naar macht en controle. Als wij willen leven met open handen en dankbaarheid. Herwonnen paradijs.

De as van Aswoensdag herinnert ons aan vergankelijkheid en beperking. Niet om de vreugde uit het leven weg te nemen, maar om tot échte vreugde en vrijheid te komen, om ons opnieuw af te stemmen op de Nieuwe Adam, die ons naar Pasen zal voeren. ‘Bekeert u, en gelooft in het evangelie.’

Zr. Mirjam c.r.s.s.

In iedere mens leeft een oerverlangen naar het licht. In de lange donkere wintermaanden steken we graag kaarsjes aan omdat het licht een veilig en geborgen gevoel geeft. Duisternis roep angst op, onzekerheid, ongeborgenheid. Daarom hebben mensen altijd rituelen bedacht en uitgevoerd om het duister te bezweren. Wat dat betreft lijken wij nog sterk op onze voorouders, de Germanen.

Het korter worden van de dagen en het verminderen van de kracht van de zon was ieder jaar opnieuw een reden voor grote zorg bij de Germanen. Men vreesde dat de zon volledig zou doven of verdwijnen en dat de mensen aan het duister en de kou zouden zijn overgeleverd. Dat zou het einde van het leven zijn. Om zich te verzekeren van de terugkeer van de zon en haar licht vierden de Germanen daarom rond 25 december het Joelfeest, een midwinters lichtfeest, dat 12 dagen duurde. Dit feest rond de zonnewende ging gepaard met het maken van veel licht in al haar gedaanten: lampen, kaarsen, vuur. Soms werd een brandend wiel of rad gebruikt, dat ook de zon symboliseerde. En er werd gejoeld, lawaai gemaakt, om het zonnerad weer in beweging te zetten en de zon in kracht te laten toenemen. Men probeerde als het ware de machten van de kosmos te manipuleren. Het is een oeroud feest dat nog steeds in onze genen zit. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat Kerstmis nog altijd een heel populair feest is, zelfs in een geseculariseerde maatschappij.

Mithras, de onoverwinnelijke zon. De christelijke keizer Constantijn besloot daarom dat de geboorte van Christus, ‘de Zon der gerechtigheid’, gevierd zou worden op 25 december. De Romeinse feestdag van Mithras werd zo gekerstend door het feest van de geboorte van Christus. Enkele eeuwen later, toen het christendom verspreid werd onder de Germaanse volken, werd het Joelfeest vervangen door Kerstmis. Het christelijk kerstfeest werd zo over de heidense lichtfeesten heen geschoven. En dat kun je nog steeds merken, want veel oude heidense elementen van de lichtfeesten zijn bewaard gebleven.

De Kerk heeft goed begrepen dat mensen, hoe christelijk ze ook zijn, het duister willen bezweren en verlangen naar het licht. Daarom heeft de Kerk de lange donkere wintertijd ook omgeven met verschil-lende christelijke lichtfeesten. Op 11 november, de gedachtenis van Sint Maarten, begon vroeger de voorbereiding op Kerstmis en het is het eerste lichtfeest. Nog steeds gaan kinderen ’s avonds, als het donker is, met lampions langs de deuren. Op 13 december wordt de heilige Lucia gevierd. Haar naam betekent ‘licht’ en in de Scandinavische landen krijgt haar feestdag veel aandacht.

We kennen het gebruik van de Adventskrans, waarbij op iedere Adventszondag een kaars wordt aangestoken om het nadere van het grote licht zichtbaar te maken. De ronde Adventskrans grijpt terug op het zonnewiel van de Germanen, en de versiering met groene takken op de steeds terugkerende vruchtbaarheid van de groene gewassen. Het Germaanse gebruik is dus gebleven, maar heeft een christelijke betekenis gekregen. Op de avond vóór Kerstmis steken wij tijdens de vespers in het midden van de Adventskrans een 5 e kaars aan om duidelijk te maken dat de tijd vervuld is en de geboorte van Christus aanstaande.

De liturgie van Kerstmis speelt veel in op de thematiek van het licht. In de nacht lezen we uit Jesaja 9: ‘Het volk dat in duisternis wandelt, zal een groot licht zien’. En op kerstmorgen horen we de Proloog van het Johannesevangelie: ‘Het ware Licht dat iedere mens verlicht, kwam in de wereld’.

Veertig dagen na Kerstmis wordt de kerstkring afgesloten op 2 februari met het feest van de Opdracht van de Heer in de tempel. Vroeger werd dit feest “Maria Lichtmis’ genoemd. Bij dit feest wordt een lichtprocessie gehouden in de kerk en lezen we uit het evangelie de woorden van de oude Simeon die wijzend op Jezus zegt: ‘Een licht dat voor de heidenen straalt, een glorie voor uw volk Israel’.

Na 2 februari worden de dagen weer langer en lijkt de zon terug te komen. De lichtfeesten hebben hun werk gedaan: mensen door de duisternis heenleiden naar het ene Licht: Christus, de Heer.

Zr. Mirjam c.r.s.s.

Het late najaar lijkt wel de tijd van de engelen. Op 29 september is het feest van de aartsengelen Michaël, Rafaël en Gabriël, op 2 oktober gedenken we de bewaarengelen, op het Hoogfeest van Allerheiligen op 1 november staan naast de grote menigte heiligen ook de engelen die het Lam aanbidden en in de laatste weken van het kerkelijk jaar wordt in de liturgie gelezen uit het boek Openbaring, waarin het wemelt van de engelen.

Engelen zijn tegenwoordig weer in de mode. Mensen vertellen over bijzondere ervaringen in hun leven, en zien daarin engelen aan het werk. Iemand kan b.v. uit een noodsituatie gered zijn, een bijzondere ontmoeting hebben, op het juiste moment een goede ingeving krijgen, of een voorgevoel hebben wat uitkomt. Wat vroeger als een toeval werd beschouwd brengt men nu in verband met engelen. Mensen kunnen voor anderen als engelen zijn, een ‘reddende engel’.

Engelen komen in alle soorten en maten voor in de verschillende godsdiensten. Het jodendom, het christendom, de islam, de oude godsdiensten van Babylonie en Summerië – ze kennen allemaal engelen, geheimzinnige mythische wezens die horen bij de wereld van God en zich in zijn omgeving ophouden. In de oudste teksten worden ze beschreven als levende wezens met twee, vier of zes vleugels. Cheru-bijnen en serafijnen. De profeet Ezechiel beschrijft ze in zijn roepingsvisioen, Jesaja ‘zag’ ze in de tempel terwijl zij riepen ‘heilig, heilig, heilig’ en een cherub met een vlammend zwaard bewaakt de toegang tot het paradijs.

Maar we kennen ook bijbelse engelen die boodschappers van

God zijn en aan mensen verschijnen. Abraham kreeg bezoek van drie mannen die hem een nakomeling beloven, zonder dat hij wist dat het engelen waren (Gen.18). Jozef ziet een engel in zijn droom die hem zegt Maria tot zijn vrouw te nemen, Maria zélf krijgt Gabriel op bezoek die haar aanzegt dat zij moeder zal worden van de Allerhoogste en bij het lege graf zitten twee engelen die zeggen dat Jezus verrezen is.
Niemand verbaast zich over deze ‘boodschappers’. Het lijken gewone mensen, maar zij hebben een bijzondere boodschap, een boodschap die ervaren wordt als een boodschap van God. Engelen zijn de middelaars tussen hemel en aarde. Of engelen echt ‘bestaan’ is een moeilijke vraag, want het woord ‘bestaan’ is dubbelzinnig. Engelen bestaan niet zoals mensen of dingen bestaan, zichtbaar en met een bepaalde vorm. Misschien zijn het geestelijke wezens, maar we kunnen ze ook verstaan als een beeld van Gods liefdevolle nabijheid. Gods aanwezigheid dringt binnen in ons menselijk leven. God is met ons begaan, wil ons behoeden, bewaren, beschermen, genezen, ons verstand verlichten en de goede weg wijzen. We bidden God om een veilige reis, om bescherming tegen het kwaad dat ons bedreigt, om genezing. Of het de engelen zijn die ons bijstaan of God zelf – wij vertrouwen ons toe aan een Werkelijkheid die groter is dan wijzelf zijn.

Hoe troostrijk en ontroerend is het gezang ‘In paradisum’, dat tijdens een uitvaart gezongen wordt als de kist de kerk wordt uit-gedragen: ‘De engelen, zij moge u geleiden naar het paradijs …’. Met dit gebed geven wij de overledene uit handen en vertrouwen hem of haar toe aan Gods barmhartigheid. Tot onze laatste gang worden wij begeleid door de engelen.

In de loop der eeuwen zijn engelen talloze malen afgebeeld in de kunst. Het is een onderwerp dat de verbeelding van kunstenaars prikkelt, want het gaat over wezens die ‘geen oog heeft gezien en geen oor heeft gehoord’. De afbeeldingen variëren van ingetogen engelen op iconen tot imponerende engelen met stevige vlerken. Ik was getroffen door één van de engelen die Paul Klee tekende in 1939, de ‘Schellen-Engel’. Het lijkt erop dat Klee de engel in één lijn heeft neergezet, als een ‘hulplijn’ tussen hemel en aarde. Eén voet gestrekt naar voren, maar tegelijkertijd kijkt hij achterom, met een glimlach. Er hangt een belletje aan zijn gewaad. Dat maakt de engel bijna tot een nar. Als een engel een boodschapper van God is, dan laat deze engel ons iets zien van de lichtheid, de geestigheid en de blijmoedigheid van God. Ongecompliceerde eenvoud.

Zr. Mirjam c.r.s.s.

Ieder jaar gedenkt de kerk op 28 augustus Augustinus, één van de vele heiligen op de liturgische kalender. In de meeste kerken zal zijn naam worden genoemd en zal gebeden worden om zijn voorspraak. Maar in onze Associatio van Reguliere Kanunnikessen van het Heilig Graf wordt Augustinus gevierd als een hoogfeest, omdat wij zijn ‘Regel voor de Gemeenschap’ als leidraad voor ons leven hebben. Hij is de geestelijke vader van onze Orde, en dat betekent dat wij de liturgie op 28 augustus afstemmen op zijn gedachtenis en feestelijk vieren. Zelfs de zondagsliturgie moet wijken voor dit feest.

Er is in dit kerkblad vaker geschreven over Augustinus en op de achterzijde treft u altijd een kort citaat uit zijn werken. Op die manier proberen wij zijn gedachtegoed onder de aandacht te brengen. Over Augustinus valt veel te zeggen: hij schreef ‘De Belijdenissen’, een wereldberoemd boek over zijn geestelijke weg, hij was een geniale theoloog die voor de kerk van het westen veel betekend heeft, hij heeft een Regel voor kloostergemeenschappen geschreven die tot op vandaag door religieuzen wordt geleefd. Maar Augustinus was bovenal een pastor, een man die het Woord verkondigde en zorg had voor de gelovigen.

Na zijn bekering en doop in 387 had Augustinus zich teruggetrokken uit de wereld voor een leven van studie en gebed. Maar onverwacht en ook tegen zijn zin werd hij in 391 door het volk naar voren geschoven om tot priester te worden gewijd. De bisschop van Hippo Regius (een havenstad in Noord-Afrika) had dringend iemand nodig die kon preken, en hij deed daarvoor een beroep op Augustinus, die bekend stond om zijn redenaarstalent. Augustinus wilde die taak op zich nemen, maar vroeg eerst een jaar studieverlof aan zijn bisschop om de H.Schrift te bestuderen. Preken betekende het Woord van God verkondigen, maar Augustinus vond zichzelf daartoe nog niet voldoende bekwaam. Na dat jaar van studie begint hij te preken in de kerk van Hippo en hij zal dat bijna 40 jaar lang blijven doen. Ook als hij later bisschop wordt, is zijn eerste taak de verkondiging van het Woord.

Een bisschop preekte iedere zondag tijdens de eucharistie-viering, vaak op zaterdag- en zondagavond tijdens de vespers, en op feestdagen. Men schat dat Augustinus ongeveer 6000 á 7000 preken heeft gehouden als priester en bisschop. Daarvan zijn er ongeveer 800 bewaard. Augustinus schreef zijn preek nooit van te voren op, maar improviseerde tijdens de liturgie.

Geschoold in de retorica was dat voor hem geen probleem. Achter in de kerk zaten notarii, schrijvers, die zijn preek opschreven, nadien uitwerkten en kopieën maakten. Reeds tijdens het leven van Augustinus werden zijn preken verspreid en genoten ze grote faam.

Augustinus leefde zelf uit de H.Schrift. Hij had haar intens gelezen en in zich opgenomen en ieder vrij moment in zijn drukbezette leven besteedde hij aan de lezing van de Schrift. Hij beschouwde de Schrift als een geneeskrachtig boek, een kruidenboek. Het was geschreven om de mens heel te maken, te genezen. Vanuit deze visie preekte Augustinus voor het volk. Tijdens de liturgie legde hij de Schrift uit, actualiseerde haar en gaf voorbeelden uit het dagelijkse leven. Zijn preken duurden soms enkele uren! Hij preekte voor volle kerken, maar ook voor een klein publiek. Het kerkvolk luisterde gespannen en reageerde met instemming of afkeuring. Het moet een levendig gebeuren zijn geweest. Augustinus wilde bovenal zijn gelovigen onderrichten, hij wilde ze inzicht en begrip bijbrengen zodat ze de diepe betekenis van het geloof zouden ontdekken, en niet ontvankelijk waren voor de vele ketterijen die rondwaarden. Augustinus wist uit eigen ervaring hoe gemakkelijk een mens op dwaalwegen raakt.

Eén van de grootste verdienste van Augustinus is geweest dat híj, het grootste genie van de christelijke oudheid, zijn geestelijke inzichten heeft uitgelegd aan het eenvoudige en grotendeels ongeletterd kerkvolk van Hippo. Het moet voor hem een leerschool zijn geweest om kleingeld te maken van zijn grote theologische inzichten en visies. Maar naast een voortreffelijk predikant was Augustinus een zorgzame pastor voor zijn kerkgemeenschap. Hij had oog voor de armen, redden mensen uit de handen van slavenhandelaars, beschermde zijn gelovigen voor het geweld van rovers, bevorderde de onderlinge eenheid en sprak recht omwille van de vrede in de gemeenschap. Augustinus beleefde zijn zorg voor de ander in een groot vertrouwen op Jezus Christus. Want ín de mens die zorg geeft aan een ander, is Christus bezig. Zo wilde Augustinus pastor zijn: in dienst van de ene herder, de ‘pastor bonus’.

Zr. Mirjam c.r.s.s.